Opole

Kościół św. Trójcy (Franciszkanów) - Kaplica św. Anny

Kaplica św. Anny w kościele Franciszkanów jest wyjątkową budowlą. To najstarsza świątynia na Śląsku, która nosi wezwanie św. Anny oraz jedyna kaplica na terenie województwa opolskiego z późnogotyckim sklepieniem gwiaździstym.
Kościół Franciszkanów, zbudowany w XIII wieku, spłonął wraz z zabudowaniami klasztornymi w roku 1307. Odbudowę kompleksu rozpoczęto od wzniesienia bocznej kaplicy. W 1309 roku gotowa kaplica otrzymała wezwanie św. Anny. Pieniądze na jej budowę zakonnicy otrzymali od księcia opolskiego Bolesława I, który zamierzał stworzyć w tym miejscu reprezentacyjny kościół zamkowy z podziemiami przeznaczonymi na mauzoleum opolskich Piastów. Niestety, książę zmarł w 1313 r. i dalsza budowa została odsunięta w czasie. Kościół wraz z klasztorem odbudował jego syn Bolko II w latach 1329 lub 1359.
Pierwotnie kaplica św. Anny posiadała strop belkowy, ściany natomiast ozdobione były polichromią wykonaną w latach 1370-80. Ślady stropu w postaci gniazd na belki zachowały się na strychu kaplicy wraz z resztkami pierwotnej polichromii przedstawiającej sceny z Nowego Testamentu. Obecne sklepienie gwiaździste pochodzi z drugiej połowy XV wieku.
Opis kaplicy św. Anny zamieścił w "Protokole wizytacji kanonicznej" przeprowadzonej w klasztorze w 1614 roku prowincjał Adam Goski z Krakowa. Odnotował w nim, że kaplica miała sklepienie i posadzkę z cegły oraz że była pięknie i wielobarwnie wymalowana. Wymienione zostały także znajdujące się w niej dwie murowane tumby z nagrobkami opolskich książąt i dwa ołtarze marmurowe. Zapewne jeden z ołtarzy zdobiła rzeźba lub obraz z przedstawieniem świętej Anny. Protokół wspomina też o profanacji kaplicy przez heretyków w XVI wieku.
Kaplica wraz z kościołem i klasztorem mocno ucierpiała w XVIII wieku. Najpierw znaczne szkody uczynił w 1615 roku pożar miasta, następnie wojna trzydziestoletnia (1618-48), w czasie której mnisi zostali wygnani z klasztoru, a kościół i klasztor splądrowany.
Po pożarze w 1739 roku wykonane zostały nowe sklepienia w kościele, prawdopodobnie wtedy też powstała polichromia sklepienia w kaplicy św. Anny, którą wielokrotnie później przemalowywano.
W roku 1810 zakon franciszkanów uległ sekularyzacji. Kościół został przekazany gminie ewangelickiej, która przyczyniła się do wielu szkód w kaplicy i w kościele.
Przed rokiem 1834 płyty nagrobne - które ufundował między rokiem 1378 a 1382 Bolko III dla siebie i swoich przodków, z plastycznie rzeźbionymi postaciami umieszczonymi na dwóch tumbach - zostały przeniesione do prezbiterium i wmurowane w ścianę. W nowym miejscu płyty poważnie ucierpiały od wilgoci, a ich osadzenie w głębokich niszach zasłoniętych częściowo przez podwyższoną posadzkę sprawiło, że nie można było odczytać w całości umieszczonych na nich napisów. (W 1911 roku płyty zostały przeniesione na podmurówki za ołtarzem głównym w prezbiterium, co przyczyniło się do dalszych ich uszkodzeń, gdyż wyjmowano je ze ścian kawałkami).
Kaplica św. Anny natomiast została zamieniona na zakrystię, a jej portal został zamurowany.
W roku 1909 w poszukiwaniu piastowskich szczątków odkryto pod kaplicą św. Anny kryptę z siedmioma trumnami. Brak jest szerszych informacji na temat tego odkrycia. Wiadomo jedynie, że w krypcie powinny znajdować się prochy następujących książąt opolskich: Bolesława I, Bolka II, Małgorzaty, Mikołaja I i Mikołaja II. Z kolei w XVII wieku w krypcie pochowano ciała trzech córek burgrabiego Scholtza.
Dokładny wygląd kaplicy został utrwalony na fotografii z lat 30. XX w. Na zdjęciu widzimy sklepienie i wiszący na ścianie obraz ukrzyżowanego Chrystusa. W roku 1946 została zrobiona inna fotografia kaplicy, rozpowszechniona następnie w formie pocztówki, która przedstawia jej stan przed czekającymi ją zmianami w latach 1951-58. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że jedyną zmianą widoczną na zdjęciach jest wstawienie po wojnie do kaplicy ławek. Dopiero porównanie obu fotografii pokazuje, że zmianie uległa także polichromia sklepienia.
Prawdziwa rewolucja w wyposażeniu kaplicy nastąpiła w niedługim czasie.
Po drugiej wojnie klasztor i kościół oddano franciszkanom z Katowic, którzy w latach 1950-59 przystąpili do restauracji kościoła i dostosowania go do potrzeb kultu katolickiego. W efekcie tych prac gotyckie nagrobne płyty opolskich Piastów zostały w 1951 r. umieszczone na podmurówkach imitujących tumby w kaplicy św. Anny. Przedtem zostały poddane zabiegom konserwatorskim (uzupełniono zniszczenia figur i napisów). W trakcie prac konserwatorskich okazało się, że nagrobki były pierwotnie pokryte polichromią.
Na swoje pierwotne miejsce powróciły nagrobki: Bolesława I, Bolka II, księżnej Anny i jej męża Bolka III. Stanowią dziś jedyne okazy nagrobnej rzeźby średniowiecznej w naszym województwie. Stylistycznie opolskie nagrobki książęce nawiązują do dzieł pochodzących z praskiego warsztatu Piotra Parlera i rzeźb z terenu Dolnego Śląska. Mimo wysokiego poziomu artystycznego nie udało się stwierdzić, w którym warsztacie zostały wykonane.
Kaplicę wyposażono w nowy "gotycki" ołtarz. Tryptyk św. Anny wykonany został w 1958 roku. W środkowym polu ołtarza widoczne jest przedstawienie św. Anny w roli matki. Po jej prawej stronie umieszczony został książę Bolesław I, który trzyma makietę budowli opolskich franciszkanów. Po lewej stronie hołd św. Annie składa książę Władysław Opolczyk, który trzyma na ręku model klasztoru Paulinów w Częstochowie. Na prawym skrzydle tryptyku umieszczono postać św. Barbary, a na lewym postać św. Jadwigi.
Do kaplicy opracowano i zawieszono w 1953 roku tablicę genealogiczną opolskich Piastów, odtworzono w kamieniu płytę nagrobną księcia Bolka IV i jego żony ks. Małgorzaty, którą protestanci usunęli w 1890 r. Obecnie płyta znajduje się w murze wschodnim kaplicy.
Tam też umieszczono płytę nagrobną księcia Mikołaja II, ściętego w Nysie w 1497 r., z napisem pochodzącym z dawnego nagrobka. Pierwotna płyta nagrobna Mikołaja nie zachowała się, prawdopodobnie była z drewna i dlatego szybciej się zniszczyła.
W 1952 przeniesiono z korytarza klasztornego do kaplicy płytę nagrobną Jana Prószkowskiego zmarłego w 1508 r.
Jedyną płytą nagrobną w kaplicy, która nie została uszkodzona i nadal jest na swoim pierwotnym miejscu, to płyta trzech córek burgrabiego opolskiego Daniela Scholtza z około 1630 roku.
W kaplicy znajdują się ponadto płyty pamiątkowe, dwa tympanony z 1952 roku (od strony kościoła i wewnątrz kaplicy), tarcze dekoracyjne i tarcze herbowe. Detaliści mogą doliczyć się 22 piastowskich tarcz herbowych, które znajdują się w rożnych miejscach. Jednym słowem jest co podziwiać na tak niewielkiej zdawałoby się przestrzeni.

• Tekst pochodzi z portalu Wratislaviae Amici

Nagrobki książąt opolskich Bolesława I i Bolesława II

Na tumbie po lewej stronie znajdują się rzeźbione postacie książąt opolskich Bolesława I (zm. 1313) oraz Bolesława II (zm. 1356). Obaj książęta przedstawieni są w zbrojach, na głowach mają mitry – oznakę władzy książęcej. Nogi Bolesława I wspierają się na lwie, symbolizującym odwagę i waleczność. Dookoła biegnie napis informujący o datach śmierci książąt. Bolesław (Bolko) I zapisał się na kartach historii, prowadząc aktywną politykę zagraniczną, która była świadectwem ówczesnego znaczenia książąt opolskich. Bolko I wspierał księcia wrocławskiego Henryka Probusa, a potem króla czeskiego Wacława II w zabiegach o opanowanie Krakowa, walcząc m. in. przez wiele lat przeciwko Władysławowi Łokietkowi. Jego syn Bolesław II nie odgrywał już większej roli politycznej. W roku 1327, wraz z wieloma innymi książętami śląskimi, złożył hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu, na trwałe wiążąc Księstwo Opolskie z Koroną Czeską.

Nagrobki księcia Bolesława III i jego żony Anny

Po prawej stronie znajdują się nagrobki księcia Bolesława III (zm. 1382) i jego żony Anny (zm. 1378). Książę przedstawiony jest podobnie jak jego ojciec i dziad, w zbroi, w pozycji leżącej, z nogami wspartymi na lwie. U stóp księżnej znajduje się pies, symbol wierności i posłuszeństwa. Brzegiem płyty biegnie napis informujący o dacie śmierci księżnej. Końcówka tego napisu oraz cały tekst napisu dotyczącego Bolesława III nie są oryginalne, ale zostały odkute dopiero w latach 50-tych. Bolko III dużą część swego życia spędził na dworze cesarza Karola IV i nie odegrał żadnej roli politycznej. Pozostawał w cieniu swego starszego brata, księcia Władysława Opolczyka, który zrobił wielką karierę u boku króla Ludwika Węgierskiego, a potem przez wiele lat walczył przeciwko Władysławowi Jagielle. O żonie Bolesława III niczego bliższego nie wiadomo.

Płyta nagrobna córek Daniela Scholza

Pod środkowym przęsłem, na wschodniej ścianie kaplicy, znajduje się barokowa płyta nagrobna Katarzyny, Urszuli i Doroty, trzech córek burgrabiego opolskiego Daniela Scholza, zmarłych w latach 1626 – 1630. W centrum marmurowej płyty jest wizerunek Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu św. Katarzyny (wspartej na mieczu) i św. Urszuli (ze strzałą w dłoni). Poniżej przedstawione zostały postacie trzech zmarłych sióstr, a w górnej części płyty znajduje się monogram imienia Jezus (IHS) z dwoma puttami po bokach.

Płyta nagrobna kanclerza Jana Prószkowskiego

W północnej ścianie kaplicy (od strony kościoła), na lewo od wejścia, wmurowana jest płyta nagrobna Jana Prószkowskiego (zm. 1508), kanclerza księcia opolskiego Jana Dobrego, o czym informuje napis na otoku płyty. Pole środkowe wypełnia herb zmarłego. Pierwotnie znajdowała się ona w posadzce kaplicy Prószkowskich w przyziemiu wieży (dziś kaplica Matki Bożej Częstochowskiej). Płyta została dość mocno zatarta, gdy protestanci zlikwidowali kaplicę i wykonali w niej wejście do świątyni. W roku 1909 płytę przeniesiono z jej pierwotnego miejsca do jednego z korytarzy klasztornych, a w roku 1952 umieszczono ją w kaplicy św. Anny.

• Zdjęcia pochodzą z portalu Wratislaviae Amici, natomiast tekst z Broszury - przewodnika po kościele Franciszkanów w Opolu, autorstwa dra Marka Kowalskiego i dr Lidii Korczak - Kraków, czerwiec 2008